लेह लडाख - प्रवासवर्णीय ब्लॉग

 

लेह लडाख

लेह लडाख पर्यटन स्थळांतील अविस्मरणीयपैकी एक आहे. खूप साऱ्या पर्यटनातील लोकांना तसेच गिर्यरोहणातील लोकांना लेह लडाखची भटकंती अनुभवावी असे स्वप्न असते. निसर्गाचे सुंदर असे नंदनवन म्हणजे लडाख . खूप साऱ्या पर्यटन  करणारे लोकांचे व जगण्याचा आनंद देणारी जागा म्हणजे लडाख. अनेक पर्यटक लडाख ला जायला इच्छुक असतात. या प्रदेशातील प्रवास हा रोमांचकारी व उत्साही असतो. लडाख ला आजच्या काळात बरेच पर्यटक हे स्वतःचे दुचाकी वाहनांनवरून समूहाने प्रवास करतात. लडाखला जायची खरी सुरुवात हि जम्मूवरून पटनीटॉप मग तिथून श्रीनगरला जातो.जम्मू काश्मीर  हायवेवरचा प्रवास हा तुम्हाला वेगळाच  नंदनवनाचा अनुभव देऊन जातो.  तेथून नजर जाईल तिथपर्यंत निसर्ग सृष्टीचा रम्य असा अनुभव घेता येतो.लडाख मध्ये पॅरारायडींग, ट्रेकिंग आणि आईसस्केटिंग  थरारक अनुभव घेता येतो.

HIMANAK MIGHTY CHANGALA

 

जेव्हा आपण श्रीनगरला जातो तेव्हा कारगिल ला जाताना आपली भारतीय सेना किती खडतर परिस्थितीमध्ये  कार्यरत असते हे समजते. व ते पाहून आपल्याला आभिमान वाटतो. कारगिलच्या दक्षिणेला काश्मीरचे खोरे आहे आणि पश्चिमेला गिलगिट बाल्टिस्तान आहे. लष्करी दृष्ट्या ह्या भागाला खूप अतिशय महत्त्वाचा आहे. लेहा ला जाण्यापूर्वी कारगिल ला भेट देऊन तिकडे मुक्काम करता येतो.

द्रासचे खोरे हे लडाखचे प्रवेशद्वार म्हणूनही ओळखले जाते. द्रास हे आशिया खंडातील सर्वात थंड ठिकाण आहे तेथील हवामान हे खुप अतिशय थंड आहे द्रास ला पोहचल्यानंतर पर्यटकांची उत्सुकता आजुन वाढते. द्रास होऊन आपण जातो ते थेट लेह लडाख ला लेह हा पृथ्वीवरचा एक प्रकारे स्वर्ग आहे. तेथील निसर्ग सौंदर्ययाने  आपले भान  हरपून जाईल . हिमालयाची बर्फाच्छादित पर्वतशिखरे , सखल भूमी भागात नद्यांचे खळखळणारे पाण्याचे प्रवाह आणि पारदर्शी असे  शुद्ध  निळे पाणी, खूप खोल दऱ्या,तलाव , सरोवर  आणि तेथील हिरवळ.

 शहराच्या घाईगर्दीच्या शहरी जीवनातून येणारा ताण लेह लडाख ला आल्यावर निघून जातो. लेह लडाख वर गेल्यावर तुम्हाला शांतीचा अनुभव भेटतो.

                                                          द्रास गेट लडाख

 

लेह लडाख

लेह लडाख हे केंद्रशासित प्रदेश आहे .या प्रदेशाचे क्षेत्रफळ ४५,११० चौ.किमी आहे. व भारतातील प्रवास वर्गाचे आकर्षित व आवडीचे ठिकाणपैकी एक लेह लडाख आहे.येथील भाषा तिबेटी, उर्दू , लडाखी, शिणा व बलती आहे.  लडाख हे भारतातील उत्तर भागात असून काश्मीरच्या मोठ्या भागाचा हिस्सा आहे. येथील संस्कृती हि तिबेटियन संस्कृतीसारखेच आहे. लेह लडाख हा भारत,चीन,पाकिस्तान या देशातील सन १९४७ पासून चा वादाचा विषय ठरला आहे. लेह लडाख हा भारतीय संसदेच्या कायद्यानुसार ३१ ऑक्टोबर २०१९ रोजी केंद्रशासित प्रदेश झाला. लेह हे लडाखमधील सर्वात मोठे शहर आहे. हीच लडाख ची राजधानी सुद्धा आहे. त्यानंतर कारगिल आहे. १९७९ मध्ये लडाख प्रदेश कारगिल आणि लेह जिल्हा विभागला गेला.

 नावाची व्युत्पत्ती :- लडाख हे नाव ला-ड्वॉंग या तिबेटी नावाने पडले या शब्दाचा अर्थ "उंच ठिकाणाची जमीन " असा होतो. लडाख भारतातील सिल्क रोडने जोडलेला आहे. हे बहुधा पर्शियन शब्दाचे रूपांतर आहे असा समज तेथील जनतेमध्ये आहे.    

 

लडाख मध्ये बौद्ध धर्म तसेच मुस्लीम धर्माचे लोक जास्त आढळून येतात. लडाखला आध्यात्मिक असलेली जागा असेही म्हंटले जाते. रायासी फोर्ट, प्यांग , लिकर, रॉयल पॅलेस असे अनेक मठ आपल्याला पाहायला मिळतात. लेहनलडाख मध्ये पाहण्यासारखे खूप काही आहे  लडाख  मधील पर्यटकांची   आवडती जाग म्हणजे तेथील सरोवरे. पॅंगॉंग सरोवर हे पर्यटकांना  आकर्षित करणारा सरोवर होय. लेह लडाखहुन हा सरोवर १६०. कि.मी. अंतरावर आहे. पँगॉग सरोवरातील निसर्ग रम्य शुद्ध निळे पारदर्शी 

 

                 

                   सैबेरियन क्रेन.

                                            पॅंगॉंग सरोवर.

असे पाणी असते. तेथील हवामान संपूर्ण वर्षभर खूप छान असते. काळ्या मानेचे सैबेरियन क्रेन येते दिसतात. या दुर्मिळ पक्ष्यांची प्रजोत्पादनाची जागा आहे असे म्हटले जाते. सात तासाच्या अंतरावर त्त्समोरिरी हे सरोवर आहे. या सरोवराकडे जाणारा मार्ग आहे अतिशय दुर्गम आहे व तो मार्ग खोऱ्यातून जातो. या दुर्गम मार्गातून प्रवास झाल्यानंतर हा सरोवर पाहताना आनंद वाटतो. १२० ते १२५  किलोमीटर  अंतरावर प्रसिद्ध लामायुरू ट्रेक आहे व तिकडे अनेक पर्यटक गिर्यारोहणाला जातात. लडाखमध्ये  बर्फाच्छादित वाळवंट म्हणून 'नुब्रा व्हॅली'  आपल्याला पाहायला मिळतो.नुब्रा खोऱ्यातून नुब्रा नदी वाहते.तेथील "व्हॅली ऑफ फ्लॉवर्स" बघण्यासारखे ठिकाण आहे. "डिसकिट गुफा" हि येथील मोठी व प्राचीन अशी गुफा आहे तेथे ३२ मीटर उंच असा बुद्धांचा  पुतळा पाहण्यास मिळतो.

                                                                 

                                                                   खारदुंगला 

  

 

 

नुब्रा व्हॅलीकडे जाताना च खारदुगला खडीची  भुरळ पडते. तेथे अतिशय कठीण असतो.  वाहनाने प्रवास  करण्याइतका जगातील सर्वात उंचावरच्या रास्ता आहे. लडाख मध्ये शांती स्तूप आहे. प्राचीन आणि शाही सौंदर्याचा अविष्कार  आहे   या स्तूपामध्ये  जुनी, दुर्मिळ, हस्तलिखिते आहेत. लेह हा मध्ये पाहण्यासारखे ठिकाण म्हणजे शेय मॉनस्ट्री येथे  बुद्धाचा धातूचा पुतळा आहे. लडाखमधील हा  दुसऱ्या क्रमांकाचा सर्वात मोठा पुतळा आहे. लेहपासून १५ कि.मी . अंतरावर हे ठिकाण असून लडाखचा राजा डेलडान नामग्याल याने १६५५ या मठाची स्थापना केली.

 

लेह लडाखचा प्रवास  करताना तिबेटी आणि लडाखी खाद्यपद्धतीचा आस्वाद घेता येतो. लडाख मध्ये धातूच्या शिल्पाकृती, पेंटिंग्ज  आणि शाली साठी प्रसिद्ध आहे. लेह लडाख मध्ये पर्यटकांना राहण्याची चांगली सोया आहे.लेह लडाख मध्ये काही सण साजरे केले जातात त्यापैकी लोसार आणि हेमिस.लडाख मध्ये चांगली हॉटेल्स आहेत. लेह लडाख मध्ये सप्टेंबर ते एप्रिल महिन्यातील प्रवास पर्यटकांसाठी अनुकूल समजला जातो.लेह येथून जिस्पा केलॉंग मार्गे मानसलीला जाताना  रोहतांग पासही पाहायला मिळते.मनालीहून मग चंदीगढमार्गे आपला परतीचा प्रवास सुरु होतो,पर्यटनाच्या सुखद आठवणी आयुष्यभर पुरतात.म्हणून आयुष्यात एकदा तरी लेह-लडाख जरूर पाहावे.

 

केव्हा जाल:  सप्टेंबर तो एप्रिल

कसे जाल:मुंबई - श्रीनगर -लेह लडाख  किंवा विमानाने मुंबई-लेह

फॅशन ब्लॉग

 

फॅशन ब्लॉग

फॅशन आजकाल हा  शब्द तरुणाई पिढी मध्ये चर्चेचा विषय आहे. वेगवेगळे ब्रँड हे सर्वाना अपवाद आहेत. मग ते कपडे, शूज , घड्याळ असो. पण त्याचंही सुरुवात हि जेम्स लेवर आणि फर्नाड ब्रूडेल यांच्यासह इतिहासकारांनी १४ व्या शतकाच्या मध्यात कपड्यांचे पाश्च्यात फॅशन सुरु केले. स्थानिक व जागतिक पातळीवर आज आशियाई फॅशन वाढत आहे. भारत , जपान ,चीन या सारख्या देशामध्ये पारंपारिकपणे मोठे वस्त्र उद्योग आहेत. जे खूप वेळा पश्चिम डिजायनारानी काढले आहेत. परंतु आता भारत देखील कपड्यांच्या शैली आता स्वत:च्या कल्पनेवर  प्रभाव पाडत आहे.  त्यामधील एक प्रकार म्हणजे डेनिम जॅकेट्स, हुडी आणि शूज.                                                                      

                            डेनिम जॅकेट्स

डेनिम जॅकेट्स-: डेनिम जॅकेट्स म्हणजे जीन्स जॅकेट्स आजकाल हि फॅशन लहान मुलांपासून ते आजच्या तरुणाई मध्ये दिसून येते. व ते परिधान करायला सुद्धा आवडत. बहुतांश जणांना डेनिम जॅकेट्स बदल गुवत्तेबद्दलची माहिती नाही आहे .डेनिम मध्ये एक विशिष्ट प्रकारचे फॅब्रिक असते . ज्यामुळे तुम्हाला जास्त गरम होऊ शकत नाही,अश्या प्रकारचे जॅकेट ओंनलाइन व दुकानात उपलब्ध असतात.व ते तुम्ही परिधान करू शकतात.  डेनिम जॅकेट्स चा उपयोग तुम्हाला एक स्टायलिश लूक तुम्हाला देतो. व ते परिधान केल्यावर तुम्ही फॅशिनेबल दिसतात. डेनिम जॅकेट्स हे मुली सुद्धा परिधान करू शकतात. डेनिम जॅकेट्स मध्ये वेगवेगळे प्रकार आहेत उदा; डेनिम शर्ट , शर्ट जॅकेट्स , मुलींसाठी डेनिम शॉर्ट ड्रेस, वर्कआउट लुक साठी डेनिम जॅकेट्स आणि ट्रॅक पँट वापरा इ, काही उदाहरण आहे.

               हुडी

हुडी :- हुडी म्हणजे आताच्या टीशर्ट चे जॅकेट मध्ये रूपांतर आहे. आताच्या तरुणाई मध्ये हि फॅशन  क्रेज वाढताना दिसत आहे. हुडी चा अर्थ युरोप मध्ये पूर्वी टोपी असा होता. १९३० मध्ये अमेरिकेत थंडी च्या वेळी मजुरांना अचानक पणे उद्भवली  कपड्याची शैली होय. नंतर १९९० च्या दशकापर्यंत त्यामध्ये काही बदल करून एका व्यक्तीने हुडी विकायला सुरुवात केली नंतर१९९० च्या काळी हा शब्द युरोपात  प्रचलित झाला.नंतर त्यामध्ये काही बद्दल करून भारतात विकण्यात सुरुवात झाली. २१ व्या शतकाच्या सुरुवातीला हे कपडे कोण विकत घेत नसत नंतर पण आता च्या काळात हुडी ला आंतरराष्ट्रीय कपड्याच्या बाजारात मोठ्या प्रमाणात मागणी आहे.  हुडी मध्ये आता मराठी कॅलिग्राफी हे एक नवीन प्रकार आला आहे. 

हुडी तुम्ही हि वर्कआउट करताना , फोटोशूट ला वापरावी.  

शूज

शूज ;-  फॅशन लुक  मध्ये तुम्हाला सर्वात जास्त मदत होते ती बुटाची म्हणजेच शूज ची होते. आता च्या काळात वेगवगळे ब्रँड हे बुटाचे सुध्दा आहेत. बुटामुळे तुम्हाला क्लासिक लुक मिळतो. व तुम्हाला त्याचा फोटो काढताना फायदा खूप होतो. बुटांचा उपयोग तुम्ही जिम, जॉगिंग, स्पोर्ट्स यांसाठी होतो.आता च्या काळात वेगवगळे ब्रँड हे बुटाचे सुध्दा आहेत त्यापैकी काही वाजलेली नावे हि पुढीलप्रमाणे  उदा, NIKE , ADIDAS, PUMA   इ.                               

 

प्राचीन शिवकालीन ढाल तलवार आणि शस्त्रे

                 मध्ययुगीन काळात अनेक राज्य होऊन गेलेत पण शिवकालीन आणि मुघल साम्राज्य  हे मध्ययुगीन काळातील सर्वात महत्त्वाचा काळ मानला जातो . त्या काळातील सर्वात महत्त्वाचे शस्त्र म्हणजे तलवार आणि ढाल.ह्याच तलवार आणि ढालीची छोटीशी ओळख करून देण्याचा प्रयत्न या ब्लॉग मार्फत  करत आहे. 

                         

तलवार 

 प्रकार-:  खंडा तलवार (मराठा),राजस्थानी (राजपुती),समशेर (मोघली),मानकरी तलवार,पट्टा ,कर्नाटकी थोप,आरमार तलवार,गुर्ज  

 तलवारीच्या मुठीवरूनच तलवारीचे सुमारे ४० उपप्रकार पडतात. मुठी,तांबे,पोलाद,पितळ,हस्तीदंत,किरच,तेग,सिरोही,गद्दारा, कत्ती इ.उपप्रकार पडतात. मुल्हेरी,फटका हे मराठा तलवारीचे काही प्रकार आहेत.

   तलवारीचे खजिना ,नखा ,ठोला ,गांज्या ,अग्र ,परज असे २२भाग दाखवता येतात. पाते पोलादी असे . वापरण्यात येणारे पोलाद टोलेडो,चंद्रवट,हत्तीपागी ,फारशी ,जाव्हारदार प्रकारचे असे 

     

सासवड जवळील सोनारी गावचे मल्हार रामराव पानसे यांनी खंडोबाला अर्पण केलेली तलवार सुमारे ४२ किलो वजनाची आहे. अश्या प्रकारची तलवार भव्य व तसेच वजनी तलवार भारतात आहे. हि तलवार युद्धात वापरली जात नव्हती. हि तलवार तुम्हाला जेजुरी गडावर दिसते. 

(जेजुरी गडावरची प्राचीन खंडा तलवार )

ज्या तलवारी मध्ये साक्षात भवानी आई अवतारलेली अशी तलवार म्हणजे भवानी तलवार हि तलवार पोर्तुगीजांच्या  जहाजावर जेव्हा आक्रमण केले  आणि त्यां नंतर त्याच्या जहाजावर चा माल जप्त केला १६५८ तेव्हा पोर्तुगीजांकडून खेमसावंतकडे आणि  त्याच्याकडून महाराजांना हि तलवार भेट म्हणून देण्यात आली. पण जेव्हा अफजल खान स्वराज्यावर चालून आला तेव्हा मावळ्यांना स्वता:च्या जिवापेक्षा महाराजांचा जीव वाचणे हे महत्त्वाचं वाटू लागले. आणि त्यामुळे मावळ्यांमध्ये भीतीचे सावट वाटू लागले. तेव्हा मावळ्याची भीती घालवण्यासाठी भवानी आई  या तलवारात अवतरली अशी युक्ती छत्रपती शिवाजी महाराजांनी लावली. हाच गैरसमज पुढे वाढत गेला.

 {छत्रपती उदयनराजे यांच्याकडे असलेली भवानी तलवार}
                                                                       (भवानी तलवार) 

मराठा तलवार -: तलवार आणि मराठे याचा संबंध शिवकालीनपूर्वी पासून आढळतो. शिवकालीनपूर्वी मराठ्यांच्या तलवारी या थोड्याशा जाड  पण लांबीला कमी असायची मराठे हे उंचीला मध्यम आणि त्याची तलवार सुद्धा लांबीला कमी असायची. परंतु जेव्हा छत्रपती शिवाजी महाराजांचा काळाला सुरुवात झाली. म्हणजेच शिवकालीन कालखंड असे आपण म्हणतो. तेव्हा महाराज्यांचा असे लक्षात आले. कि मुघलांबरोबर मराठ्यांना युद्ध करावे लागेल. परंतु मुघल हे उंचीला आणि ताकदीला खुप मोठे होते.आणि मराठे हे उंचीला मध्यम होते. त्यामुळे महाराजांनी याचा सखोल अभ्यास केला आणि त्यांना असे लक्षात आले.कि मराठ्याची शाररिक ठेवणं हि लहान आणि तलवार ची लांबी कमी असल्यामुळे मराठा हा युद्धात कितीही पराक्रमी असला तरी त्याला पराभव पत्करायला लागत असे.महाराजांच्या दूरदर्शी बुद्धिला समजू लागले होते कि मराठ्यांच्या पराभवाचे कारण काय होते . ते म्हणजे योग्य व्यक्तीकडे  योग्य शस्त्रे नसणे. मग त्या गोष्टी वर संशोधन सुरु झाले. महाराजांनी यावर सर्व बाजूंनी म्हणजे शस्त्राचा लांबी ,रुंदी ,धातू ,धार,वजन या सर्वांवर विचार करून नवीन शस्त्रे बनवायला घेतली गेली. मराठे  शिवकालीनपूर्वी ज्या तलवारी वापरायचे त्या उघडी मूठ असायच्या.  ती मूठ महाराजांनी बंद करून घेतली एखाद्या तलवारीचा वार घसरून खाली हातावर आला  तरी  हाथ सुरक्षित राहतो. यासाठी महाराजांनी मुठी ला आवरण लावलं. त्याचबरोबर तलवार जी थोडी जाड होती ती पातळ करून एक फुटापर्यंत आणखी लांब केली. पाते लांब केले परंतु तलवारीचे वजन वाढणार नाही याची काळजीही महाराजांनी घेतली . शत्रूच्या मोठ्यात मोठ्या घावानेही तलवार तुटणार नाही अशी व्यवस्था करून घेतली. त्यासाठी तलवारीला मधून पन्हळ ठेवला जाई. त्याचा प्रभाव इतका दिसून आला, कि हे हत्यार पायदळासाठी उपलब्ध व्हावी अशी गरज मावळ्यांनी व्यक्त केली. आणि अश्या तलवारीला जगभरात मराठा तलवार म्हणून संबोधले जाऊ लागले.  महाराजांनी हि मराठा तलवार लांब केल्याने त्याच्या टोकाकडील वजनाचा तोल सांभाळताना मुठीवर वजन जास्त आल्यासारखे वाटे. त्याला पर्याय म्हणून तलवारीच्या मुठीच्या मागे गज लावायला सुरुवात केली. ऐन प्रसंगी हा गजही शत्रूच्या डोक्यात खिळ्याप्रमाणे ठोकत येई. त्यामुळे तोल साधण्याबरोबर तलवारीच्या मारक समतेचे आणखी एक वैशिष्ट्य आपोआप भरीला आले. अनेक प्रकारे हि तलवार चालवून हाताला  घाम येईल किंवा मूठ सैल झाल्याने हातातून पडू नये. पकड एकदम मजबूत राहावी म्हणून मुठीला आतून गादीचे अस्तर लावून घेतले. म्हणूनच मराठे घोडखिंडीत सात तास सलग हत्यार चालू शकले. मराठ्यांच्या या विकसित तलवारीना त्यातील वेगवेगळ्या वैशिष्टयामुळे नावे पडली जसे धोप, खंडा, फिरंग, कत्ती, समशेर इत्यादी महाराजांच्या तलवारीही अश्या खास वैशिष्टयांनी बनवलेल्या आहेत

   

                                  तलवारी प्रकार - चित्र साभार - अभिजित राजाध्यक्ष

                                       {सेनापती येसाजी कंक यांच्या तलवारी} 

                                                               धोप तलवार (दुधारी)  

                                                           (कोफ्तागिरी असलेला खंडा)       

                                                                 
                                                                     (मुल्हेरी मुठ)

{धनुष्य-बाण ,कुर्हाडी आणि इतर शस्त्रे}     

                                                            

                                           {नक्षीकाम केलेल्या तलवारी}

वैदिक आणि इतर वाङ्‌मयात उदा., धनुर्वेद, वीरचिंतामणी, बृहत्संहिता, युक्तिकल्पतरु इत्यादींमध्ये करवाल, असि, निस्त्रिंश, चंद्रहास, खड्‌ग, मंडलाग्र, असियष्टि वगैरे नावे आढळतात. आधुनिक काळात प्रदेश, गाव किंवा विशिष्ट व्यक्तीवरून तलवारी ओळखल्या जातात. उदा., आलेमानी (जर्मनी), मुल्हेरी (मुल्हेर, महाराष्ट्र), हुसेनी, भवानी वगेरे. शुंगकालातील सरळ, रुंद दुधारी व बिनमुठीच्या (?) तलवारींचे स्वरूप भारहूत येथील शिल्पकामात आढळते. कुशाणकालात आखूड, सरळ, त्रिकोणी टोक असलेल्या व कण्हेरीच्या पानासारखे पाते असलेल्या तलवारी होत्या. गुप्तकालात खंडा तलवार प्रचारात आली. खंड्याची मूठ-ठोला लवंगी आकाराची असते. मध्ययुगातील तलवारीचे स्वरूप अदिचनल्लूर, अमरावती, नागार्जुनकोंडा, अजिंठा, वेरूळ, भूवनेश्वर, बादामी येथील शिल्पे व चित्रे यांतून होते. अरुंद, समांतर पण सरळ, दुधारी पाते आणि साध्या मुठी अशी त्या तलवारीची बनावट दिसते. वाकाटककालीन अजिंठा लेण्यांत दिसणारी तलवार ही टोकाला रुंद असलेल्या पात्याची दिसून येते. तिचे बामियान (अफगाणिस्तान) येथील बुद्धाच्या पाठीमागे असलेल्या चंद्रदेवाच्या तलवारीशी साम्य आहे. कोपीस म्हणजे मुठीखाली अरुंद पण टोकाकडे रुंद होणारे पाते असलेल्या तलवारींचे नमुने जावा-सुमात्रा येथील मंदिरशिल्पांत आहेत. तर खुरपी पात्याच्या तलवारींची दृश्ये अजिंठा-वेरूळ लेण्यांत आढळतात. खुरपी पात्याच्या तलवारी हिक्सॉस (इ. स. पू. अठरावे शतक) यांनी ईजिप्तमध्ये प्रसृत केल्या. खुरपी तलवारी (कुकरी, नायर) आजही केरळमध्ये आढळतात. वीरगळांच्या हातांतील तलवारी खंडा किंवा खुरपी धर्तीच्या आढळतात. तेराव्या-चौदाव्या शतकापासून भारतात इराणी व तुर्की तलवारी येऊ लागल्या. किर्क नर्दवान बिद्र, बेगमी, कुम व शुम या इराणी व याटगान; कोपीस या तुर्की तसेच घोडेस्वाराची समशेर व तेगू या तलवारी पूर्वी प्रचारात होत्या. आईन-इ-अकबरीत अशा तलवारींची वर्णने आहेत. मराठ्यांनी स्पेन, इटली, जर्मनी येथे तयार झालेली पाती घेऊन त्यांस हिंदुपद्धतीच्या लवंगी, डेरेदार व खोपडी मुठी बसविल्या. पट्टा, सकेला किंवा धूप आणि किरच या तीन तलवारी मराठी कल्पकतेतून तयार झाल्या आहेत. पात्यांची बनावट सुरुवातीस दमास्कनी या इराणी पद्धतीने व नंतर हिंदुस्थानी पद्धतीने करण्यात येई. पट्टा इतर तलवारींपेक्षा जास्त परिणामकारक आहे. भवानी तलवार ही ‘पट्टा’ पद्धतीची तलवार असावी, असा पाश्चिमात्य तज्ञांचा अभिप्राय आहे. कर्नाटकात ‘आद्य-कट्टी’ नावाची तलवार आढळते. हिचे पाते कोयत्यासारखे असते. टिपूचे सैनिक आद्य-कट्टी वापरीत. नेपाळात खंडा, कोश व कुकरी या प्रकारच्या तलवारी प्रचारात होत्या.

(१) हिंदू कटोरी किंवा लवंगी ठोला असलेली मूठ, (२) जडावकाम केलेली हिंदू-मुस्लिम मिश्र घाटाची मूठ, (३) मंडलाग्र व योनी चिन्हांकित नायर तलवार, (४) मुस्लिम शैलीची मूठ, (५) खोपडी मूठ असलेला पट्टा, (६) सोसून पट्टा, (७) हिंदू पद्धतीचा खंडा, (८) हिंदू कटोरी मुठीचा औरंगजेबाचा खंडा, (९) हिंदू मुठीची द. भारतीय (कुकरी/खुरपी) तलवार, (१०) इराणी मुठीची तलवार.

पूर्वी तलवार चालविण्याच्या शिक्षणाचा प्रारंभ ⇨फरीदग्याने होई. फरीदग्यानंतर तलवार बंदेश (वार आणि डावपेच) लाकडी तलवारीने शिकविले जात. पट्टा चालविण्याचे शिक्षण लाठी-काठीच्या डावांनी दिले जाई. तलवार व पट्टा यांचे तडफी, सरका, डुबी, काटछाट, हूल, गर्दनकाट इ. बंदेशांचा सराव केळीच्या खांबावर केला जाई. महाभारतात बावीस बंदेश सांगितले आहेत. तलवार बंदिस्त ठेवण्यासाठी चामड्याचे किंवा धातूचे म्यान असते. हे म्यान कमरेला अडकविण्यासाठी कमरबंद किंवा कातडी पट्टे असतात.

 (राजपुती मुठ - सोन्याची कोफ्तागिरी}

                                                             हस्तिदंती मुठ - उत्तर भारत

                                                                मुठीचा एक प्रकार -मेंढा

                                                              मुठीचा एक प्रकार -व्याघ्र

                                                       (अप्रतिम नक्षीकाम असलेला खंजीर)   

                                                         {मुघल पट्टा}

                                                    (जगदंबा तलवार परज आणि गादी )    

                                                    {मराठा पट्टा}

१७ व्या  शतकातील मोगल उदात्यांंच्या लुटलेल्या तलवारी सोन्याने आच्छादित तलवारीच्या मुठी , मोगल किंवा डेक्कन इंडिया १७-१८ व्या शतकात या मुठींना अरबी बेनिडिक्टरी शिलालेखानी सजावट केलेली आहे. २५ जून रोजी इस्लामिक आणि इंडियन वर्ल्डरच्या आर्ट्स क्रिस्टीजच्या लंडन येथे विक्रीसाठी देण्यात आलेल्या ७ तलवारीच्या मुठीचा एक संच आहे.  

(१७ व्या शतकातील मोघल उदात्ताच्या लुटलेल्या सोनेरी आच्छादित ७ तलवारीचे मूठ)        

शिवकालीन ढाल :- शत्रूच्या वारा पासून स्वता:च संरक्षण करून घेण्याचे जे साधन म्हणजे ढाल . ढाल गेली सुमारे  ६०००  वर्ष प्रचलित आहे . ढालीचे  वेगवेगळे प्रकार आहेत. (१) कठीण पृष्ठाभाग (२)ढाल धरण्यासाठी पकड  (३) ढालीचा सांगाडा त्याचे निरनिराळे आकारही असतात . उदा, चौकोनी , अर्धगोलाकार ,दुकोणी अर्धागोलाकार ,इंग्रजी आठ (८)या अक्षरयुक्त असलेली , त्रिकोणी , सपाट (फलक) असे ढालीचे प्रकार आढळतात. ढालीच्या प्रत्येक आकारामागे तुम्हाला विविध वैशिष्ठये आढळून दिसतील. प्राचीन काळी ढाली चा पृष्ठभाग हा गेंडा ,कासव , हत्ती ,बैल ,वाघ ,या जनावराच्या कातडी पासून तसेच ,बांबू , लाकूड ,धातूचे पत्रे वेट यांपासून बनवले जात होते . पण आताच्या ढाली प्लास्टिक पत्रे , बांबू ,लाकूड या पासून बनवले जातात उदा, तलवार बाजी शिकवताना येणारी ढाल हि प्लास्टिकच्या पत्राची असते  ,पोलीसी ढाली या पैकीच बनवली जाते.  .          

 

                                          (मराठा ढाली कासवाच्या पाठीच्या)

                                                          (गेंड्याच्या कातडीची ढाल)

(मोगल-मराठा ढाल)

                                                        (मोगल ढाल- संगीनजोड असलेली)

                             

                         (सम्राट अकबराची ढाल आणि तलवार - जे आर डी टाटा संग्रह)

                                                                   (राजपुती ढाल) 

ढाल हि तलवारीच्या वारामुळे सहज तुटत नाही कारण कातडे ,बांबू आणि वेत हे तलवारीचा माराचा वेग जिरवून घेण्याची क्षमता त्यांच्यात असते .तांबे ,पितळ धातूतही हि क्षमता आढळते. ढाल हि सहज पंजात धरता यावी यासाठी  नरम चामडी मुठी ठेवतात . ढाल हि खांद्यावरती सहज लटकावी यासाठी तिला पट्टे असतात.  ढालीचा सांगाडा लाकडी बांबूचा व धातूचा असतो . ढालीच्या सांगाड्यावर पृष्टावरण चढविले जाऊन त्यात वरोगण लागवण्यात येते तसेच या ढालीच्या पृष्ठाभागावर शंक्वाकार गुटणेदेखील ठोकतात. हा पृष्ठभाग जेवढा गुळगुळीत आणि ढाळदार  जेवढा तेवढा शस्त्राचे आघात निसटते होतात . यामुळेच मराठ्यांच्या ढालीवर जेव्हा गोळी लागायची तेव्हा सहज ती निसटून लांब उडून जाई . ढाल चौकोनी,लांब,अर्धगोलाकार स्वरूपाच्या व तसेच तत्सम लांब ढालीपासून मराठ्यांचे व इतर सर्व यौध्याचे डोक्यापासून ते पावलापर्यंत संरक्षण होते . अशी बिनचिलखती ढाल पायदळ सैनिकांसाठी असते . ढालीच्या खोबणीतुन भालेपुढे घुसविता येतात .  .ढाली ची तटबंदी सुद्धा उभी  करता येतात . घोडेस्वार हा चिलखत दारी असल्याने त्याच्या ढाली आकाराने लहान असायच्या .अश्या चिलखतदारी  असल्यामुळे त्या ढालीपासून फक्त त्याच्या चेहऱ्याचे संरक्षण होते .   ढालीचा भाग हा त्रिकोणी आणि टोकदार ठेवल्यास त्यावरून  शस्त्रांचे वार घसरतात परंतु हे वार चुकविण्यासाठी लहान ढालीला सतत फिरवावे लागत असे.

 

                                                   (जाळीचे चिलखत)

             

                             (अकबर बादशहाचे शिरस्त्राण,बाजूबंद,चिलखत)

 

                          { शिवाजी महाराजांची वाघनखे (रेसिडेंट ग्रांट डफ याने नेलेली)}

                                                                ( कट्यारी पायदळ )

                                                     (छत्रपती शिवाजी महाराजांची सही) 

 

                                                                     ( बिचवा )

(छत्रपती शिवाजी महाराज जेव्हा आग्ऱ्यात मध्ये  कैद होते तेव्हा महाराजांना तरुंगात पाठवण्याचे पत्र , बादशहाने फर्मान जाहीर केलेल्या पत्राद्वारे केलेल्या महाराजांच्या  वर्णाद्वारे काढलेले  महाराजांचे  चित्र )

      (रवींद्रनाथ टागोर यांनी काढलेला छत्रपती शिवाजी महाराजांचं चित्र )

संदर्भ:- शिवकालीन शस्त्रास्त्रे ,

इंस्टाग्राम :- SHIVRAY_TREKKERS,GOLDAN_ HISTORY_OF_SWARAJYA,GOLDAN_HISTORY_OF_MARATHA,007MARATHA,SHIVRAI_COLLECTION